कोबाल्ट (Co) : दुर्लक्षित पण निर्णायक सूक्ष्म अन्नद्रव्य
आजच्या शेतीमध्ये नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅश यावर जास्त भर दिला जातो. पण पिकांची खरी ताकद काही अशा सूक्ष्म अन्नद्रव्यांवर अवलंबून असते, जी कमी प्रमाणात लागतात पण पिकांच्या अंतर्गत जैविक प्रक्रियांवर थेट परिणाम करतात. कोबाल्ट (Co) हे असेच एक सूक्ष्म पण अत्यंत प्रभावी मूलद्रव्य आहे, जे अनेकदा दुर्लक्षित राहते.
कोबाल्ट आणि नायट्रोजन स्थिरीकरण यांचे नाते :
कोबाल्ट हे Rhizobium सारख्या नायट्रोजन स्थिरीकरण करणाऱ्या जीवाणूंसाठी अत्यावश्यक घटक आहे. विशेषतः डाळवर्गीय पिकांमध्ये मुळांवर गाठी तयार होणे, त्या गाठी सक्रिय राहणे आणि वातावरणातील नायट्रोजन वनस्पतीपर्यंत पोहोचवणे या संपूर्ण प्रक्रियेत कोबाल्टची महत्त्वाची भूमिका असते. कोबाल्टची कमतरता असल्यास गाठी तयार होतात, पण त्या पूर्ण क्षमतेने कार्य करत नाहीत. परिणामी पिकांना पुरेशा प्रमाणात नायट्रोजन मिळत नाही आणि वाढ खुंटते.
कोबाल्टचा मुळांच्या वाढीवरील प्रभाव :
कोबाल्ट मुळांची लांबी, जाडी आणि मजबुती वाढवतो. मजबूत मुळे म्हणजे अधिक माती व्यापलेली, अधिक अन्नद्रव्य शोषण आणि अधिक स्थिर पीक. कोबाल्टमुळे मुळांच्या परिसरातील सूक्ष्मजीव क्रियाशीलता वाढते, ज्यामुळे माती जिवंत राहते आणि अन्नद्रव्ये अधिक उपलब्ध स्वरूपात मिळतात.
एन्झाइम सक्रियता, क्लोरोफिल आणि ताणसहनशीलता :
कोबाल्ट अनेक एन्झाइम्सच्या सक्रियतेमध्ये सहभागी असतो. हे एन्झाइम्स पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेल्या जैविक क्रिया गतीमान करतात. तसेच कोबाल्ट अप्रत्यक्षपणे क्लोरोफिल निर्मितीस मदत करतो, ज्यामुळे पानांची हिरवळ, प्रकाशसंश्लेषण आणि एकूण वाढ सुधारते. उष्णता, दुष्काळ किंवा इतर ताणाच्या परिस्थितीत पिकांची सहनशक्ती वाढवण्यातही कोबाल्ट उपयुक्त ठरतो.
कोबाल्टचा संतुलित वापर का महत्त्वाचा आहे ?
आज ZINCABOR सारख्या प्रगत खतांमध्ये जस्त, बोरॉन आणि सल्फरसोबत कोबाल्टचा समावेश मुद्दाम केला जातो. कारण या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा एकत्रित आणि संतुलित पुरवठा केल्यास अन्नद्रव्य शोषण अधिक कार्यक्षम होते, मुळे अधिक भक्कम बनतात आणि पिकांची वाढ सातत्यपूर्ण राहते.
कोणत्या पिकांत कोबाल्ट अधिक फायदेशीर ठरतो ?
हरभरा, सोयाबीन, मूग, उडीद आणि राजमा यांसारख्या डाळवर्गीय पिकांमध्ये कोबाल्टचा परिणाम लवकर आणि स्पष्ट दिसून येतो. योग्य प्रमाणात कोबाल्ट उपलब्ध असल्यास नायट्रोजन स्थिरीकरण वाढते, पिकांची जोमदार वाढ होते आणि अंतिम उत्पादनात सुधारणा दिसते.
