शेंगवर्गीय पिकांना नायट्रोजन मिळवण्यासाठी रायझोबियम कसे मदत करते ?
सोयाबीन, चणे, भुईमूग, तूर, मूग, उडीद अशा शेंगवर्गीय पिकांना चांगल्या वाढीसाठी जास्त नायट्रोजन लागतो. पण झाडांना हवेतला नायट्रोजन थेट वापरता येत नाही. इथे रायझोबियम नावाचे उपयुक्त जिवाणू मोठी भूमिका बजावतात. ते हवेतला नायट्रोजन स्थिर करतात आणि पिकाला वापरण्यायोग्य स्वरूपात देतात.
रायझोबियम म्हणजे काय ?
रायझोबियम हे जमिनीत आढळणारे उपयुक्त सूक्ष्मजिवाणू आहेत. ते शेंगवर्गीय पिकांच्या मुळांमध्ये प्रवेश करून लहान गोल गाठी तयार करतात. या गाठी झाडासाठी नैसर्गिक नायट्रोजन तयार करणारे केंद्र म्हणून काम करतात.
रायझोबियम नायट्रोजन कसे स्थिर करते (सरळ पद्धत)
• मुळे रायझोबियमला आकर्षित करतात – शेंगवर्गीय पिकांच्या मुळे विशेष सिग्नल सोडतात.
• जिवाणू मुळांच्या केसांमध्ये प्रवेश करतात – मुळांचा केस वळतो आणि जिवाणूंना आत येऊ देतो.
• मुळांवर गाठी तयार होतात – या गुलाबी गाठींमध्ये नायट्रोजन स्थिरीकरण होते.
• नायट्रोजनचे रूपांतर होते – रायझोबियम नायट्रोजनेज एन्झाइम तयार करते, जे वातावरणातील नायट्रोजन (N₂) चे अमोनिया (NH₃) मध्ये रूपांतर करते.
• झाड त्या नायट्रोजनचा वापर करते – अमोनिया प्रथिने, क्लोरोफिल आणि वाढीसाठी आवश्यक घटक तयार करण्यात मदत करते.
शेतकऱ्यांना मिळणारे फायदे
• युरियाचा खर्च कमी होतो
• पुढच्या पिकासाठी जमिनीची सुपीकता वाढते
• झाडांची वाढ आणि उत्पादन सुधारते
• पूर्ण नैसर्गिक नायट्रोजन – जमिनीला आणि पर्यावरणाला सुरक्षित
• योग्य पद्धतीने वापरल्यास दीर्घकालीन फायदा
रायझोबियमची क्रिया अधिक चांगली कशी होईल ?
• बियाण्यावर चांगल्या गुणवत्तेचा रायझोबियम सीड ट्रीटमेंट करावा
• पेरणीनंतर पहिले 10–15 दिवस जमिनीत आर्द्रता ठेवा
• सुरुवातीला जास्त नायट्रोजन देणे टाळा
• जमिनीचा pH 6 ते 7 दरम्यान ठेवा
• पेरणीनंतर लगेच तीव्र रसायनांची फवारणी टाळा
